Iluminacja
Jeden z najbardziej oryginalnych filmów Zanussiego, najpełniejsza realizacja idei filmowego eseju. Punktem wyjścia rozważań jest augustiańskie pojęcie iluminacji, którego znaczenie wyjaśnia na początku filmu sam profesor Tatarkiewicz, określając je jako oświecenie, spotęgowanie myśli, dzięki któremu umysł poznaje prawdę. Fabularna warstwa filmu to wpisana w realia lat sześćdziesiątych historia Franciszka Retmana, chłopaka z prowincji, który z młodzieńczą pasją dąży do odkrycia prawdy o świecie, sensie istnienia, wreszcie o samym sobie. Kieruje się najpierw w stronę nauk ścisłych (fizyki, biologii). Po kolejnych rozczarowaniach, w konfrontacji z rzeczywistością pasja Franciszka zmienia kierunek - fascynacja naukami ścisłymi, kosmosem, górami ustępuje pola introspekcji, prowadzi do pytań o istotę człowieczeństwa, o istnienie duszy. Fabuła jest tylko częścią tego filmowego collage'u. Autor wplótł w nią sceny dokumentalne, oświatowe, wypowiedzi uczonych, elementy ikonograficzne. Wielu inteligentów lat 70. odnajdywało w filmie własne dylematy, utożsamiało się z postacią Franciszka. Przyczyniła się do tego przekonująca rola charyzmatycznego naturszczyka, operatora - Stanisława Latałły.
Mirella Napolska